آشنایی با ساز سه تار
سه تار:
سه تار، از سازهای زهی مضرابی (زخمه ای) مقّید است که در ساخت آن از چوب، فلز و زه یا نخ نایلون استفاده می شود. سه تار را از خانواده تنبور دانسته اند و امروزه، در مقایسه، به تار نزدیکتر است و معمولاً نوازندگان تار با نواختن سه تار نیز آشنا هستند. این ساز را در حالت نشسته به صورت افقی روی ران پا قرار می دهند، به نحوی که دستۀ آن در طرف چپ و کاسه در طرف راست نوازنده قرار می گیرد. نوازنده سر انگشتان دست چپ را در طول دسته روی دستان ها حرکت می دهد و با ناخن انگشت سبابه دست راست به سیم ها زخمه میزند. سه تار را به علت سبکی وزن، ایستاده هم می توان نواخت.
کاسۀ طنینی سه تار:
کاسه، گلابی شکل و از جنس چوب است و روی دهانه آن، صفحه چوبی قرار دارد. کاسه را گاه یک تکه و گاه از ترک های به هم متصل شده چوب می سازند و به منظور زیبایی گاه طرح هایی با صدف یا استخوان بر روی آن نصب می کنند.
صفحۀ رو:
صفحۀ روی سه تار از جنس چوب است و معمولاً سوراخ های کوچکی روی آن ایجاد می کنند که خروج صدا را از کاسه طنینی ممکن می سازند.
خرک سه تار :
خرک نیز از جنس چوب و به طول تقریبی ۴ سانتیمتر و ارتفاع تقریبی ۷ میلیمتر است و سطح زیرین مسطح آن بر روی صفحه قرار می گیرد. روی خرک شیارهای کم عمقی ایجاد می کنند که سیم ها از روی آنها عبور می کنند و از هم جدا نگه داشته می شوند.
دسته سه تار :
دستۀ سـه تار در مقایسه با کاسه آن باریکتر است و به صورت لوله ای توپر به قطر تقریبی ۵/۲ و طول ۴۵ تا ۵۰ سانتیمتر از چوب ساخته می شود. روی دسته (که انگشت گذاری می شود) مسطح و پشت آن نیم دایره است و دستان ها در طول دسته بسته می شوند. دستۀ سـه تار از یک طرف به کاسه و از طرف دیگر به سرپنجه متصل است. گاه برای زیبایی تزییناتی با استخوان در طول دسته صورت می گیرد.
سرپنجه سه تار:
سرپنجه در ابتدای طول دسته و از جنس چوب است که چهار عدد گوشی، دو به دو در طرفین آن قرار گرفته اند. گاه داخل سرپنجه را به طرف بیرون خالی می کنند و سیم ها مثل سیم های تار بسته می شوند. گاه نیز ممکن است سرپنجه در ادامه دسته توپر ساخته شود. در این صورت سیم ها به طرف بیرون سرپنجه به دور گوشی ها بسته می شوند.
گوشی ها:
گوشی ها از جنس چوب به صورت میخ سر پهن ساخته می شوند. انتهای گوشی که باریکتر است در قسمت توپر چوب سرپنجه فرو می رود و قسمت پهن گوشی که هنگام کوک کردن ساز در دستِ چپ نوازنده به چپ و راست گردانده می شود بیرون از سرپنجه است و سیم ها به دور انتهای باریک آن پیچیده می شوند. در این صورت بین دسته و سرپنجه، چند میلیمتر بالاتر از شیطانک، زهی از جنس دستان ها چند دور روی سیم ها می بندند تا از جابه جا شدن آنها از روی شیطانک جلوگیری شود. همانطور که گفته شد در ساخت بعضی سه تارها توی جعبه سرپنجه را خالی می کنند و مثل تار، یک سر وتر را به انتهای گوشی که در جعبه سرپنجه قرار دارد متصل می کنند.
شیطانک:
شیطانک قطعه چوب باریک و کم ارتفاعی است به عرض دسته و ارتفاع ۴ میلیمتر، با شیارهای کم عمق که بین دسته و سرپنجه قرار دارد و سیم ها هر یک از درون یکی از این شیارها می گذرند و به طرف گوشی می روند.
دستان ها:
دستان ِ بندی سه تار درست مانند تار، و جنس دستان ها از زه یا نخ نایلون است. سه تار نیز
معمولاً ۲۸ دستان دارد که در گروه های چهارتایی و سه تایی بسته می شوند.
سیم گیر:
قطعه ایست کوچک از جنس چوب و گاه استخوان که در انتهای بدنه کاسه نصب می شود و
گره سیم ها به شیارهای روی آن می افتند سه تار دارای ۴ سیم فلزی با ضخامت های مختلف
است. می گویند سیم چهارم (بم) را درویشی سه تارنواز به نام مشتاق علی شاه به آن اضافه
کرده است و نوازندگان قدیمی این سیم را به نام مشتاق می شناسند. قطر سیم های اول و دوم
۲۰/۰ ،سیم زرد ۲۲/۰ و سیم بم ۳۸/۰ یا ۳۶/۰ است.
وسعت:
وسعت معمول صدای سه تار نزدیک به سه اکتاو است.
کوک سیم ها:
کوک سیم ها برای نواختن مقام های موسیقی ملّی می تواند متغیر باشد (به ویژه سیم های سوم و چهارم).
کلید نت نویسی:
نت ِ نویسی سه تار با کلید سُل خط دوم حامل است.
مضراب:
سه تار را با ناخن انگشت سبابۀ دست راست می نوازند. گاه از ناخن مصنوعی و یا حلقه ای
که زایده ای از جنس شاخ یا نایلون درون آن قرار دارد و در انگشت سبابه قرار می گیرد نیز استفاده
می شود.
ویژگی های دیگر سـه تار:
در سه تار نیز از علائم قراردادی خاصی برای مضراب زدن و اجرای دیگر حالت ها
استفاده می شود با این تفاوت که، برعکس تار، مضراب راست (∧) از پایین به طرف
بالا، و مضراب چپ (∨) از بالا به طرف پایین نواخته می شوند. سه تار نیز در تکنوازی
و گروه نوازی استفاده می شود و از امکانات اجرایی تار برخوردار است.
برای دیدن:
آشنایی با ساز سه تار آشنایی با ساز سه تار کاسۀ طنینی سه تار کاسۀ طنینی سه تار موسیقی ملّی موسیقی ملّی موسیقی ملّی