۹ فروردین ۱۴۰۳
تاریخ هنر مجله فرهنگ و هنر ایران دخت

هنر و تمدن ایران در سده دهم و یازدهم هجری

هنر و تمدن ایران در سده دهم و یازدهم هجری ، هنر و تمدن فلات ایران ، تاریخ هنر ایران ، هنر اسلامی ، هنر و تمدن ایران ، پیشینه هنر ایران ،

هنر و تمدن ایران در سده دهم و یازدهم هجری ، هنر و تمدن فلات ایران ، تاریخ هنر ایران ، هنر اسلامی ، هنر و تمدن ایران ، پیشینه هنر ایران ، هنر و تمدن ایران در سده دهم و یازدهم هجری ، هنر و تمدن فلات ایران ، تاریخ هنر ایران ، هنر اسلامی ، هنر و تمدن ایران ، پیشینه هنر ایران ،

 

هنر و تمدن ایران در سده دهم و یازدهم هجری:

در دوران صفوی مراکز هنری ایران به سمت ناحیه غربی و مرکزی ایران کشیده شد و توانست با حفظ سنت های کهن هنر ایرانی جایگاه مهم و خاصی را در تمدن ایرانی رقم زند. همچون دیگر سلسله های حکومتی، در این دوره نیز تلاش بر آن بود که آثار مهمی در راستای اهداف اسلامی برداشته شود. با شکوه ترین مساجد از نظر طول، بزرگی و زیبایی با تزیینات و کتیبه های خوشنویسی شده در این زمان ساخته شد (شکل ۱_۱۲ الف و ب).

هنر و تمدن ایران در سده دهم و یازدهم هجری ، هنر و تمدن فلات ایران ، تاریخ هنر ایران ، هنر اسلامی ، هنر و تمدن ایران ، پیشینه هنر ایران ،

همچنین به دلیل اهمیت به امر تعلیم و تربیت در فرهنگ اسلامی مدرسه هایی با ایوان های بزرگ دو طبقه و حجره دار همچون مدرسهٔ چهار باغ در اصفهان ساخته شد (شکل ۲_۱۲). در این زمان به پاس بزرگداشت مذهب شیعه و بزرگان دین، تلاش بسیاری برای ساخت آرامگاه هایی در شأن بزرگان و ائمه به ویژه در کربلا، سامرا و نجف اشرف صورت گرفت . در این مکان ها گنبدهایی پیازی شکل همراه با گلدسته های استوانه ای بلند بنا شد (شکل ۳_۱۲).

هنر و تمدن ایران در سده دهم و یازدهم هجری ، هنر و تمدن فلات ایران ، تاریخ هنر ایران ، هنر اسلامی ، هنر و تمدن ایران ، پیشینه هنر ایران ،

بناهای دینی در این دوران با کاشی های زیبا و نقش گل و بوته به شکلی چشم نواز تزیین می شد که دلالت بر خوش ذوقی و عشق به هنر است. سبک معماری این دوره که بیشتر در اصفهان خودنمایی می کرد به شیوه های متفاوت در تجربیات هنری گوناگون از جمله کاخ سازی، راهسازی، شهرسازی و مکان های عمومی، توجه داشت. آثار منحصر به فردی از بناهای غیردینی نظیر کاخ چهل ستون، هشت بهشت (شکل ۴_۱۲)، بازارها و کاروانسراها در شهرهای بزرگ و راه های اصلی بازرگانی و تجارت، ایجاد شد.

 

هنر و تمدن ایران در سده دهم و یازدهم هجری ، هنر و تمدن فلات ایران ، تاریخ هنر ایران ، هنر اسلامی ، هنر و تمدن ایران ، پیشینه هنر ایران ،

دوره صفویه ابتدا با حضور کمال الدین بهزاد (از استادان برجسته مکتب هرات) که به سرپرستی کتابخانه سلطنتی در تبریز منسوب شده بود توانست موقعیت هنری خود را تثبیت کند. پس از بهزاد، شاگردان وی این مسئله مهم را پی گرفتند. این دوره هنری، تلفیق سنت های مکتب هرات و ویژگی محلی تبریز بود که توسط سلطان محمد انجام گرفت. رنگ طلایی در آن بیش از حد استفاده می شد و بیشتر موضوعات نقاشی را موضوعات درباری و گاهی موضوعات عادی دربر می گرفت. نگارگری از نوعی ترکیب بندی حلزونی پیروی می کرد که شاخص آن را می توان در نسخه شاهنامه نفیس این دوران دید (شکل ۵_۱۲).

 

هنر و تمدن ایران در سده دهم و یازدهم هجری ، هنر و تمدن فلات ایران ، تاریخ هنر ایران ، هنر اسلامی ، هنر و تمدن ایران ، پیشینه هنر ایران ،

پس از تبریز، برای مدت زمان کوتاهی، مکتبی هنری در مشهد (در نیمه دوم سده دهم هجری) ظهور کرد که در آن ویژگی های مکتب تبریز با عناصر محلی ادغام و روش جدیدی پدید آمد. در این مکتب بیشترین توجه به موضوعات عادی و ترسیم درخت کهنسال با تنه و شاخه گره دار و استفاده از رنگ سفید خودنمایی می کند. حاصل این تجربه هنری را می توان در کتاب هفت اورنگ جامی دید (شکل ۶_۱۲).

 

هنر و تمدن ایران در سده دهم و یازدهم هجری ، هنر و تمدن فلات ایران ، تاریخ هنر ایران ، هنر اسلامی ، هنر و تمدن ایران ، پیشینه هنر ایران ،

در اواخر سده دهم(۹۴۷ هـ) با حضور مکتب هنری قزوین، هنرمندان درباری، بیشتر به دیوارنگاری گماشته شدند. از این رو برخی از هنرمندان به دلیل رویکرد تجاری و سفارش دهندگان معمولی رو به تولید مرقعات آوردند. به همین دلیل سنت کتاب آرایی به میزان اندکی رو به ضعف گذاشت. در مکتب قزوین با تغییر و تحول سبک مشهد روبه رو هستیم. در این دوره هنری، کاهش تنوع رنگ و پیکره ها در نگارگری پدید می آید. با این وجود همچنان سنت شاهنامه نگاری (شکل ۷_۱۲) وجود دارد. دیوارنگاری در دیگر اماکن نیز تحولی در دوره های بعد پدید می آورد (شکل۸_۱۲).

هنر و تمدن ایران در سده دهم و یازدهم هجری ، هنر و تمدن فلات ایران ، تاریخ هنر ایران ، هنر اسلامی ، هنر و تمدن ایران ، پیشینه هنر ایران ،

تا این دوره معمولا خوشنویسان آثار خود را رقم (امضا) می زدند اما به دلیل ارزش یافتن مقام نقاش تحولی در برابری میان صاحبان قلم (نویسندگان و خوشنویسان) و قلم مو (نقاشان) ایجاد شده و نگارگران نیز آثار خود را رقم می زدند. این سنت از جُنید در دوره جلایری به بعد مرسوم شده بود. در میانه سده یازدهم هجری با انتخاب اصفهان به عنوان پایتخت صفوی تحولی نیز در عرصه نگارگری ایجاد شد. شیوهٔ مستقل رضاعباسی  (مکتب اصفهان) با گرایش واقعه نگاری و تأکید بر قلم گیری شکل گرفت.

رویکرد تجارت جهانی و حضور هنرمندان هلندی و اروپایی، تأثیر به سزایی بر هنرهای بصری این دوره داشت. هرچند که هنر ایرانی در دوره صفویه توانست سهم بسزایی را در هنر گورکانی (مغولان هند)، کشمیر (هند) و عثمانی (ترکیه) بگذارد اما خود نیز تحت تأثیر هنر اروپایی قرار گرفت و نوعی هنر به عنوان فرنگی سازی در ایران رایج شد (شکل۹_۱۲).

هنر و تمدن ایران در سده دهم و یازدهم هجری ، هنر و تمدن فلات ایران ، تاریخ هنر ایران ، هنر اسلامی ، هنر و تمدن ایران ، پیشینه هنر ایران ،

این رویکرد جدید باعث شد تا هنرمندان سبک تزیینی پیشین و موضوعات مبتنی بر ادبیات غنی فارسی را کنار گذاشته و براساس سلیقه روز به چهره پردازی و منظرهای طبیعی و دورنماسازی توجه کنند. آنها روشی تلفیقی نیز از سنت های هنری با تأثیرات اروپایی ایجاد کردند (شکل۱۰_۱۲).

پیامد این تحول زمینه ساز گرایشات متعدد از جمله، رواج سیاه قلم، مرقعات، دیوارنگاری، نقاشی گل و مرغ و شیوه های مردم نگاری  شد (شکل۱۱_۱۲).

در این دوره همه هنرها به صورت مستقیم و غیرمستقیم برخوردار از تجربیات هنری نگارگران بودند. تاجایی که شیوه طراحی و ایجاد نقش و رنگ آمیزی آنان بر دیگر هنرها تأثیر غیرقابل انکاری داشته است. از جمله هنرهای تأثیرگرفته؛ فن بافندگی یعنی پارچه بافی و قالی است. تحول بافت و  منسوجات با وجود پیشینه بسیار غنی در این دوره به نیمه اول سده دهم هجری باز می گردد که زمینه ساز تولید فرش هایی مانند فرش های اردبیل (شکل۱۲_۱۲). و فرش های اصفهان شد. غنای فرش های تولید شده به دلیل کاربرد طرح های اسلیمی، ختایی، شمسه ها و … با الیاف ابریشم است (شکل۱۳_۱۲). 

همچنین وجود ابریشم فراوان در این دوره، زمینه ساز تولید پارچه های نفیس از جمله زربفت بود (بسیار مورد توجه دربار بوده). این پارچه ها با زمینه رنگی و از تار و پود طلا بافته می شد. نقش گل ها از ابریشم براق با رنگی نزدیک به متن بود و در آن از طرح های نگارگری نیز بهره می بردند (شکل۱۴_۱۲).

فن بافت نیز با بافت پارچه های مخمل همراه با طرح گل و بوته برجسته و تافتهٔ براق

با نخ های چند تابی (چند نخ تابیده در هم) تحول اساسی یافت.

ایجاد طرح های نگارگری در بافت پارچه ،کاری بسیار دشوار بود ولی هنرمندان

یزدی و کاشانی در این زمینه ابداعات  و نوآوری های زیبایی پدید آوردند (شکل۱۵_۱۲).

در اوایل سده دهم همراه با حفظ سنت های پیشین در عرصه سفالگری،

تحولات چشمگیری پدید آمد. علت اساسی آن تلاش برای رقابت در بازارهای

جهانی آن عصر بود.

ایران در این زمینه توانست با بهره گیری از فن آوری ظروف چینی در اصفهان، آثار

بسیار نفیس و ارزشمندی را تولید کرده و صادر نماید. نزدیک تر بودن ایران به بازار

اروپا نسبت به چین (دوره مینگ) این آثار به خوبی در عرصهٔ بازار جهانی حضور یافت.

 تولیدات ایران از نظر کیفیت هم با محصولات چین کاملاً برابری می کرد (شکل۱۶_۱۲).

زیرا ظروف چینی تولید شده در ایران دارای جداره ای نازک، ظریف و نیمه شفاف بود که تا

پایان سده سیزدهم هجری نیز رواج داشت. در این دوره تمامی روش های شکل دهی و

تزیین مانند روش های زیررنگی، رورنگی (ظروف مینایی)، زرین فام و روش تزیین هفت رنگ

رایج بود (شکل۱۷_۱۲).

در دوره صفوی علاوه بر کاشی معرق، از نوعی کاشی هفت رنگ برای سرعت بخشیدن

در تکمیل تزیین دیوار بناها استفاده می شد (شکل۱۷_۱۲ الف و ب).

نقوش به کار رفته در این کاشی ها غالباً نقوش اسلیمی و ختایی با رنگ های متنوع

لاجوردی، آبی، سفید، زرد اُکر، سیاه، قهوه ای و سبز بودند.

هنر فلزکاری نیز دوران تحول و رشد خود را گذراند به طوری که در اواخر سده دهم

ترصیع کاری با فلزات گرانبها و کتیبه هایی به خط نستعلیق، نوعی زیبایی چشمگیر

را در این هنر پدید آورد.

دوباره هنر فلزکاری احیا شد و تزیینات گل و گیاهی و اسلیمی و ختایی اهمیت ویژه ای

در این هنر یافت (شکل۱۹_۱۲).

برای دیدن مطالب بیشتر:

ایران دخت

 

هنر و تمدن ایران در اواخر سده هشتم و نهم هجری ، هنر و تمدن فلات ایران ، تاریخ هنر ایران ، هنر اسلامی ، هنر و تمدن ایران ، پیشینه هنر ایران ، هنر و تمدن ایران در اواخر سده هشتم و نهم هجری ، هنر و تمدن فلات ایران ، تاریخ هنر ایران ، هنر اسلامی ، هنر و تمدن ایران ، پیشینه هنر ایران ،  هنر و تمدن ایران در اواخر سده هشتم و نهم هجری ، هنر و تمدن فلات ایران ، تاریخ هنر ایران ، هنر اسلامی ، هنر و تمدن ایران ، پیشینه هنر ایران ، هنر و تمدن ایران در اواخر سده هشتم و نهم هجری ، هنر و تمدن فلات ایران ، تاریخ هنر ایران ، هنر اسلامی ، هنر و تمدن ایران ، پیشینه هنر ایران ،   

 

نوشته های مرتبط

هنر و تمدن ایران در اواخر سده هشتم و نهم هجری

هادی گراوندی

کتاب تاریخ انحطاط مجلس

هادی گراوندی

آشنایی با زندگی نامه آکشی کومار

هادی گراوندی

ارسال دیدگاه

شش − شش =