آشنایی با ساز رباب
ساز رباب:
رُباب یا رِباب از سازهای زهی مضرابی (زخمه ای) مقّید است که در ساخت آن، چوب، پوست، زه یا نخ نایلون به کار می روند و یکی از قدیمی ترین سازهای نواحی ایران است که رِدّ آن در ادبیات، حجاری ها و حکاکی بر روی ظروف از قدیم دیده شده است.
رباب به صورتی که امروزه در گروه نوازی شهرها متداول است سازی است که غالباً از چوب گردو یا توت و چوب های سخت دیگر ساخته می شود تمام و اجزای اصلی آن عبارت اند از:
کاسه، سینه، دسته، سرپنجه و برخی اجزای کوچکتر. معمولاً قسمت های رباب از چوب یک تیکه ساخته می شوند.
در طی قرون، ساختار این ساز و نوع استفادۀ آن تغییرات فراوانی کرده است. در بعضی نواحی آن را به صورت عمودی در دست می گیرند (مانند کمانچه) و با کمانه (آرشه) وترها را به صدا در می آورند.
در گروه نوازی های مراکز شهرها آن را به صورت افقی روی زانو می گذارند (مانند عود و تار) و با مضراب می نوازند. انواع رباب در برخی نواحی ایران و دیگر کشورهای هم جوار متداول اند. این ساز از حدود نیم قرن پیش در گروه نوازی های سازهای ملّی، مورد استفاده قرار گرفته است.
کاسۀ طنینی رباب:
کاسه طنینی شامل دو قسمت کاسه و سینه است. کاسه، توخالی و بزرگتر است و بر دهانه آن پوست کشیده می شود و خرک روی پوست قرار می گیرد. در دو طرف بالای اینِ کاسه که به سمت سینه می رود، دو فرورفتگی وجود دارند که باعث می شوند کاسه دو قسمتی به نظر آید. در ساخت برخی رباب ها این دو فرورفتگی کمی بالاتر، بین کاسه و سینه ایجاد شده اند.
سینه ساز رباب:
سینه جعبه ایست توخالی و تقریباً مثلثی شکل به طول تقریبی کاسه ساز که از یک طرف هم عرض کاسه در محل اتصال، و از یک طرف هم عرض دسته در محل اتصال به سرپنجه است.
سطح سینه با صفحه ای چوبی که تراش نازکی (حدود چند میلیمتر) خورده، پوشیده شده است. در نوع شهری رباب چون از وترهای واخوان استفاده نمی شود گوشی های کوچک سطح جانبی آن تزیینی به نظر می رسند و سوراخه ای آن که برای عبور وترهای واخوان ایجاد شده اند به خاطر خروج بهتر صدا از جعبۀ طنینی باز می مانند. دسته رباب کوتاه و ادامه چوب سینه است و به صورت حرم به سرپنجه می رسد. تعداد چهار دستان بر آن بسته می شوند و غالباً تزییناتی با استخوان که در ادامه سینه است بر روی آن دیده می شود.
سرپنجه رباب:
جعبۀ کوچک توخالی، در ابتدای طول دسته و محل قرار گرفتن یک سر وترهای اصلی و گوشی هاست. سرپنجه را کمی متمایل به طرف عقب می سازند و شش گوشی به تعداد وترهای رباب (در هر طرف سه گوشی) در طرفین آن قرار دارند. اگر در ساخت انتهای سرپنجه شکل ها و حالت های تزیینی به کار روند آن را صُراحی می نامند.
پوست:
پوست روی کاسه رباب معمولاً کلفت تر از سازهای مشابه است (قسمت ضخیمتر پوست گوسفند یا گاو) زیرا استفاده از وترهای
کوتاه، فشار زیادی بر خرک و پوست وارد می کند.
خرک:
قطعه چوب یا استخوان کوچکی از جنس شاخ به طول تقریبی ۶ سانتیمتر است که با دو پایۀ کوچک خود روی پوست کاسه قرار می گیرد و وترها از درون شیارهای کم عمق آن عبور می کنند. برای صدا دهی بهتر باید مضراب را کمی دورتر از خرک نزدیک به سینۀ ساز بر وترها فرود آورد.
گوشی ها:
رباب ۶ عدد گوشی از جنس چوب، به تعداد وترهای ساز و به صورت میخ سر پهن دارد که قسمت پهن هر گوشی برای کوک کردن ساز در دست نوازنده به چپ و راست گردانده می شود و قسمت باریکتر آن داخل فضای خالی سرپنجه قرار می گیرد و یک سر هر وتر به یک گوشی بسته می شود.
دستان ها:
تعداد متفاوتی دستان (معمولاً ۴ دستان) از جنس زه ( رودۀ تابیده شدۀ چهارپایان) یا نخ نایلون روی دستۀ رباب بسته می شود.
شیطانک:
قطعه استخوان باریک و کم ارتفاعی به عرض دسته ساز است که بین دسته و سرپنجه قرار دارد و وترها برای بسته شدن به گوشی ها از درون شیارهای کم عمق آن عبور می کنند.
سیم گیر:
قطعه ایست کوچک و معمولاً از فلز (برنج) که در انتهای بدنۀ کاسه نصب می شود و گره وترها به آن بسته می شوند.
تعداد و جنس وترها:
رباب دارای ۶ وتر اصلی است که دو به دو، با یکدیگر هم صدا کوک می شوند. جنس وترها
به صورت سنتی از زه (رودۀ تابیده) یا نخ ابریشم تابیده بوده است اما امروزه از وترهای گیتار
که صدادهی بهتری دارند استفاده می شود.
وترهای اول وترهای گیتار که صدادهی بهتری دارند استفاده می شود.
وترهای اول و دوم، نایلون بدون روکش دارند؛ وترهای سوم و چهارم فلزی روکش دارند
و وترهای پنجم و ششم با ضخامت بیشتر، فلزی روکشدار هستند. گاهی از وتر هفتم
نیز به عنوان واخوان استفاده می شود که آن هم فلزی روکشدار است و در این صورت،
هفت گوشی روی سرپنجه گذاشته می شوند.
در مقام های ی ایران کوک وترهای پنجم و ششم متغیر است و تمام فواصل موسیقی ایرانی
در مختلف موسیقی ملّی میدان صدادهی رباب قابل اجرا هستند.
وسعت:
وسعت معمول صدای رباب حدود یک اکتاو و نیم است.
کوک وترها:
برای رباب، به منظور آسانتر خواندن نت ها، با کلید سُل خط دوم حامل نت نویسی
می شود ولی چون صدادهی حقیقی یک اکتاو بم تر از آن است بهتر است از کلید
فا خط چهارم حامل استفاده شود.
مضراب:
قطعۀ کوچکی است که به طول تقریبی ۴ و عرض یک سانتیمتر از شاه پرِ پرندگان
بزرگ و یا نایلون نرم. برای انگشت گذاری در رباب، به ترتیب انگشت سبابه، شمارۀ
یک، انگشت وسط، شماره دو، انگشت انگشتری، شمارۀ سه و انگشت کوچک، شمار
چهار نوشته می شود. از رباب بیشتر برای تأمین صدای بم در گروه نوازی های سازهای
ملّی استفاده می شود.
ویژگی های دیگر رباب:
در رباب دو صدای همزمان و نیز سه صدای همزمان، اگر یک نت، دست باز باشد
به صورت آکورد و یا خراش (آرپژ) قابل اجرا هستند. علایم مربوط به مضراب گذاری،
انگشت گذاری، ریز و دیگر حالت ها و حرکات مانند این علایم در تار هستند.
به دلیل وجود وترهای ضخیم و صدای بم ساز و امتداد کم دامنۀ صوتی در رباب
اجرای بعضی حالت ها معمول نیست، مانند استفاده از نت های کوچک تزیینی
(تکیه)،کنده کاری، استاکوتو و گلیساندو.
برای دیدن:
آشنایی با ساز رباب آشنایی با ساز رباب آشنایی با ساز رباب سازهای نواحی ایران سازهای نواحی ایران سازهای ملّی سازهای ملّی سازهای ملّی سازهای ملّی سازهای ملّی فواصل موسیقی ایرانی فواصل موسیقی ایرانی فواصل موسیقی ایرانی